– විශේෂඥ මනෝ වෛද්‍ය ප්‍රසාද් මොහොට්ටි
“ක්ෂතිය යනු අපට සිදු වන දෙය නොව, සංවේදී සාක්ෂිකරුවෙකු නොමැති පසුබිමකදී අප දරා සිටින දෙයයි.” මෙය වෛද්‍ය බෙසල් වැන් ඩර් කොල්ක් ක්ෂතිය පිළිබඳ කරන ලද අධ්‍යයනයන් සාරාංශගත කරන ප්‍රකාශයකි.
මානසික ක්ෂතිය ක්ෂණික ශාරීරික තුවාල හෝ පෙනෙන කැළැල්වලින් ඔබ්බට විහිදේ. පුද්ගලයන් අභ්‍යන්තරව දරා සිටින චිත්තවේගීය හා මානසික පීඩාවන් එයට ඇතුළත් වේ, බොහෝ විට සංවේදී සාක්ෂිකරුවන් නොමැති වීමෙන් ක්ෂතිය උග්‍ර වේ. ක්ෂතිය යනු ගැඹුරු පෞද්ගලික අත්දැකීමක් වන අතර, එහි සංකීර්ණත්වය අවබෝධ කර ගැනීම ඵලදායී සුවපත් වීමක් සඳහා ඉතා වැදගත් වේ.
ශෝකයේ ස්වභාවය සහ සංකීර්ණ දුක
ශෝකය යනු අහිමි වීම සම්බන්ධයෙන් ස්වභාවික ප්‍රතිචාරයකි. එහෙත්, සෑම දුකක්ම එක හා සමාන නොවේ. සාමාන්‍ය ශෝකය යනු පුද්ගලයන් තමන්ට සිදු වූ අහිමි වීම සමඟ සම්මුතිගත වන ක්‍රියාවලියේ කොටසක් වන අතර අවසානයේ එය මගහැර දිගටම ජීවත් වීමට මාර්ගයක් පුද්ගලයා සොයා ගනී. කෙසේ වෙතත්, ප්‍රචණ්ඩකාරී මරණ, පැහැරගැනීම් හෝ අතුරුදහන් කිරීම් වැනි කාරණා මත නිර්මාණය වන සංකීර්ණ ශෝකයට බොහෝ විට අවසානයක් නොමැත. මෙම ආකාරයේ ශෝකය හේතුවෙන් දිගුකාලීන හා දැඩි චිත්තවේගීය වේදනාවක් ඇති විය හැකි අතර, නැවත යථා තත්ත්වයට පත්වීම අභියෝගාත්මක වේ. එවැනි අවස්ථාවන්හිදී, අවසානය ප්‍රතික්ෂේප කිරීම සහ PTSD ඇතුළු අනෙකුත් දැඩි මානසික තත්වයන් නිර්මාණය විය හැකිය.
පශ්චාත් කම්පන ආතති ආබාධ (PTSD)
PTSD යනු ජීවිතයට තර්ජනයක් වන සිදුවීම් මගින් අවුලුවනු ලබන නිදන්ගත තත්වයකි. රෝග ලක්ෂණ අතර දැඩි කනස්සල්ල, අතීත මතක නැවත නැවත මතු වීම සහ ආක්‍රමණශීලී සිතුවිලි ඇතුළත් වේ. PTSD සහිත පුද්ගලයෝ බොහෝ විට කම්පන සහගත සිදුවීම නැවත නැවතත් සිහිපත් කරති. එය නැවත සිදුවෙමින් පවතිනවාක් මෙන් එය අත්විඳිති. එය ඔවුන්ගේ දෛනික ජීවිතයට දැඩි ලෙස බාධා කරයි. ඵලදායී ප්‍රතිකාර සඳහා මෙම රෝග ලක්ෂණ පිළිබඳ පුළුල් අවබෝධයක් සහ සුවපත් වීම දිරිමත් කරන ආධාරක පරිසරයක් අවශ්‍ය වේ.
අවතැන් වීම සහ අනන්‍යතා අර්බුදය
නාගරීකරණය, ගැටුම් හෝ වෙනත් සාධක හේතුවෙන් සිදු වන අවතැන් වීම ගැඹුරු අනන්‍යතා අර්බුදවලට තුඩු දිය හැකිය. පුද්ගලයන්ට තම ජීවන පරිසරය සමඟ ගැඹුරු මනෝවිද්‍යාත්මක සම්බන්ධයක් ඇත. කෙනෙකුගේ නිවස අහිමි වීම හෝ හුරුපුරුදු වටපිටාවෙන් ඉවත් කිරීම සැලකිය යුතු මානසික පීඩාවක් සහ අවතැන් වීමේ හැඟීමක් ඇති කරයි. මෙය බොහෝ විට එවැනි අවතැන්වීම්වලට හේතු වන සමාජ නැගිටීම් සහ අනන්‍යතා අරගල හේතුවෙන් සංකීර්ණ වේ.
පශ්චාත් යටත් විජිත අධ්‍යයනය පිළිබඳ ප්‍රසිද්ධ ඉන්දියානු දේශපාලන මනෝ විද්‍යාඥයෙකු සහ සමාජ න්‍යායාචාර්යවරයෙකු වන මහාචාර්ය අශීස් නන්දි නාගරීකරණය, අවතැන් වීම සහ අනන්‍යතා අර්බුදවල බලපෑම වැනි තේමා ගවේෂණය කර ඇත. කෙනෙකුගේ ජීවන පරිසරය සමඟ සම්බන්ධය අහිමි වීම මානසික ආතතියට හා කැළඹීමට තුඩු දිය හැකි ආකාරය ඔහු සිය අධ්‍යයන ඔස්සේ අවධාරණය කරයි.
සමාජ අසහනය සහ සාමූහික ක්ෂතිය
පශ්චාත්-ආපදා සමාජයන් නිතරම සාමූහික ක්ෂතියකට මුහුණ දෙයි. එහිදී සමස්ත ප්‍රජාවම කම්පන සහගත සිදුවීමක ප්‍රතිවිපාක විඳිති. මෙම සාමූහික ක්ෂතිය මත්ද්‍රව්‍ය අනිසි භාවිතය, ගෘහස්ථ හිංසනය සහ ප්‍රජාව පුරා පවතින අවිශ්වාසය ඇතුළු විවිධ ආකාරවලින් ප්‍රකාශමාන විය හැක. සාම්ප්‍රදායික පවුල් ව්‍යුහයන් සහ ප්‍රජා බැඳීම් බිඳවැටීමට එය හේතු වන අතර සමාජ ඒකාබද්ධතාව බොහෝ විට දුර්වල වේ.
Trauma Grid හෙවත් ක්ෂති ජාලකය යනු, 2007දී රෙනෝස් පැපඩොපවුලස් විසින් හඳුන්වා දුන් සංකල්පයකි. මෙම ජාලකය පුද්ගලයා, පවුල, ප්‍රජාව සහ සමාජ-සංස්කෘතික කාරණා වැනි විවිධ මට්ටම් මත කම්පනයේ බලපෑම තක්සේරු කිරීමට භාවිතා කරනු ලැබේ. ක්ෂතිය මෙම මට්ටම්වලදී පුද්ගලයන්ට, පවුලට, ප්‍රජාවට සහ සමාජ-සංස්කෘතික ස්ථරවලට සෘණාත්මකව හෝ ධනාත්මකව හෝ ඒ දෙකෙහිම සංකලනයක් ලෙස බලපාන ආකාරය ඇගයීම සඳහා මෙම ජාලකය සකස් කර ඇත.
සිවිල් ආරාවුල් පවුල් ව්‍යුහයන් කෙරෙහි ඇති කරන බලපෑම ගැඹුරු ය. ගැටුම්වලදී, දරුවන් සහ කලත්‍රයන් අහිමි වීම සුලබ කණගාටුදායක තත්වයකි. චිත්තවේගීයව හා ව්‍යුහාත්මකව පවුල් අස්ථාවර කරයි. විශේෂයෙන් යුද්ධයේ සන්දර්භය තුළ, සමාජ භූමිකාවන් වෙනස් වන විට වැඩි බරක් සහ වගකීම් දැරීමට කාන්තාවන්ට සිදු වේ. එමගින් සාම්ප්‍රදායික ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවී භූමිකාවන් වෙනස් වන අතර, සමාජීය සහ පවුල් ආරක්ෂාව දුර්වල වේ. ළමා අපචාර උත්සන්න වී පවුල්වල ළාබාලතම සාමාජිකයින්ගේ අවදානම් තීව්‍ර වේ. මත්පැන් අනිසි භාවිතය ද වඩාත් බහුල වන අතර, පවුල් සහ ප්‍රජා සම්බන්ධකම් බිඳ වැටේ. මෙම වෙනස්කම් මගින් මූලික සමාජ ඒකකය මත ගැටුම විසින් ඇති කරනු ලබන ගැඹුරු සහ විවිධාකාර බලපෑම් පිළිබිඹු කරයි. එමගින් ගැටුමෙන් පසු මෙම පදනම් ව්‍යුහයන් ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීමට පුළුල් පුනරුත්ථාපන ප්‍රයත්නයන් අවශ්‍ය බව අවධාරණය කරනු ලැබේ.
පුළුල්ව පැතිරුණු මනෝවිද්‍යාත්මක සහ සමාජීය කඩාකප්පල්කාරීත්වය විසින් ගැඹුරු සාමූහික ක්ෂතියකට මග පාදයි. ප්‍රජාවක් තුළ අවිශ්වාසයේ සහ සැකයේ පරිසරයක් පෝෂණය කරයි. මෙම තත්ත්වය හේතුවෙන් මානසික සහාය සඳහා අන් අය මත යැපීමට සිදු වන තත්වයක් නිර්මාණය කරයි, එමගින් පුද්ගල ස්වාධීනත්වය සීමා කරයි. සමාජීය නියැලීම අඩු කරයි. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, නායකත්වය සහ නව දේශපාලන චරිත නොමැතිව ප්‍රජාවන් නිෂ්ක්‍රීය වේ. සාම්ප්‍රදායික පවුල් ව්‍යුහයන් බිඳවැටීම සහ ස්ථාපිත සමාජ සම්මතයන් සහ සදාචාරාත්මක වටිනාකම් නොසලකා හැරීම සමාජ ඛණ්ඩනයට තවදුරටත් දායක වේ. ග්‍රීස් යකා ඇසුරෙන් හරිහරන් විසින් (Greas Putham, Hariharan, 2011) විසින් ලේඛනගත කර ඇති පරිදි, සමූහ හිස්ටීරියාව සහ දේව ප්‍රතිමා හැඬීමේ හෝ බුදු පිළිමවලින් රැස් විහිදීමේ අද්භූත සමාජ සංසිද්ධි මගින් පීඩාකාරී දුක්ඛිතභාවය සහ ව්‍යාකූලත්වය විදහා දක්වයි. මෙම පැතිරුණු කඩාකප්පල්කාරීත්වය හේතුවෙන් සමාජ සහ පවුල් ඒකකවල පදනම ඛාදනය වී, සාමූහික කාංසාවේ චක්‍රයක් නිර්මාණය කරයි. ක්‍රියාශීලී නියැලීමට බාධා කරයි. එමඟින් ප්‍රජාවගේ ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව අඩාල වන අතර ප්‍රතිසාධන ක්‍රියාවලියට ද බාධා කරයි.
සුවපත් කිරීම සඳහා පියවර
ව්‍යසනයකින් පසු සුවපත් කිරීම යනු පුද්ගල සහ සාමූහික අවශ්‍යතා යන දෙකම ආමන්ත්‍රණය කළ යුතු බහුවිධ ක්‍රියාවලියකි. ප්‍රධාන පියවර පහත දැක්වේ:
- විවෘත සන්නිවේදනය ප්‍රවර්ධනය කිරීම: තම අත්දැකීම් ගැන කතා කිරීමට දිවි ගලවා ගත් අය දිරිමත් කිරීම ඉතා වැදගත් වේ. මෙය පුද්ගලයන්ට ඔවුන්ගේ ක්ෂතිය මගහරවා ගැනීමට උපකාර කරන අතර ආධාරක ප්‍රජා වාතාවරණයක් නිර්මාණය කරයි.
- මූලික අවශ්‍යතා සපුරාලීම: දිවි ගලවා ගත් අයගේ මූලික ශාරීරික හා මානසික අවශ්‍යතා සපුරාලන බව සහතික කිරීම ප්‍රකෘතිමත් වීමට පදනම වේ. මෙයට ආරක්ෂිත නවාතැන්, වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර සහ මනෝසමාජ ආධාර සැපයීම ඇතුළත් වේ.
- සමාජ සම්බන්ධතා යළි ගොඩනැගීම: සමාජ බැඳීම් ශක්තිමත් කිරීම සහ ප්‍රජාව පිළිබඳ හැඟීමක් ඇති කිරීම අත්‍යවශ්‍ය වේ. සමාජ ආධාරක ජාල සහ ප්‍රජාවන් ගොඩනැගීමේ ක්‍රියාකාරකම් හරහා මෙය සාක්ෂාත් කරගත හැකිය.
- සංස්කෘතික හා ආගමික පිළිවෙත්: සංස්කෘතික හා ආගමික චාරිත්‍ර වාරිත්‍රවල යෙදීමෙන් සාමාන්‍ය තත්වය පිළිබඳ හැඟීමක් ලබා දිය හැකි අතර පුද්ගලයන්ට ඔවුන්ගේ ක්ෂතිය සාර්ථකව මගහරවා ගැනීමට ඒවා උපකාරී වේ. පහන් දැල්වීම, පිරිත් සජ්ඣායනා කිරීම සහ බෝධි පූජා පැවැත්වීම වැනි පිළිවෙත් සාමූහික සැනසීමක් සහ අඛණ්ඩ පැවැත්මක් පිළිබඳ හැඟීමක් ලබා දෙයි.
- පශ්චාත් කම්පන වර්ධනයට පහසුකම් සැලසීම: කම්පනයෙන් පසු ධනාත්මක වෙනස්කම් දිරිමත් කිරීම ඉතා වැදගත් වේ. ලිවීම, කලාත්මක නිර්මාණ, අධ්‍යාත්මික වර්ධනය සහ ප්‍රජා සේවය වැනි ක්‍රියාකාරකම් ප්‍රවර්ධනය කිරීම මෙයට ඇතුළත් වේ. එවැනි ක්‍රියාකාරකම් මගින් කම්පන සහගත අත්දැකීම් පුද්ගලික සහ ප්‍රජා සංවර්ධනය සඳහා අවස්ථා බවට පරිවර්තනය කළ හැකිය.
සමාජයේ කාර්යභාරය
සුවපත් කිරීමේ ක්‍රියාවලියේදී සමාජය සැලකිය යුතු වගකීමක් දරයි. පශ්චාත් කම්පන වර්ධනය දිරිමත් කළ යුතු අතර විවිධ ක්‍රම මගින් එයට පහසුකම් සැලසිය යුතුය:
- අධ්‍යාපනික වැඩසටහන්: ක්ෂතිය සහ එහි බලපෑම් පිළිබඳව දැනුවත් කිරීම බලපෑමට ලක් වූ පුද්ගලයන් වඩා හොඳින් අවබෝධ කර ගැනීමට සහ සහාය වීමට ප්‍රජාවන්ට උපකාරී වේ.
- උපකාරක ප්‍රතිපත්ති: මානසික සෞඛ්‍ය සහාය සහ කම්පනයෙන් දිවි ගලවා ගත් අය සඳහා සම්පත් සපයන ප්‍රතිපත්ති ක්‍රියාත්මක කිරීම ඉතා වැදගත් වේ. උපදේශනය, උපකාරක කණ්ඩායම් සහ මානසික සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා ප්‍රවේශය මෙයට ඇතුළත් වේ.
- ප්‍රජා මුල පිරීම්: සමාජ ඒකාබද්ධතාවය සහ සාමූහික සුවපත් කිරීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ප්‍රජා මධ්‍යස්ථාන සහ වැඩසටහන් ස්ථාපිත කිරීම මගින් සැලකිය යුතු වෙනසක් ඇති කළ හැකිය. මෙම මුලපිරීම් මගින් සියල්ලන් ඇතුළත් කරගැනීම ප්‍රවර්ධනය කළ යුතු අතර පුද්ගලයන්ට ඔවුන්ගේ අත්දැකීම් බෙදා ගැනීමට ආරක්ෂිත අවකාශයන් සැපයිය යුතුය.
දයානුකම්පිත සාක්ෂිකරුවන්ගේ වැදගත්කම
ව්‍යසනයකින් පසු සුවපත් කිරීම සඳහා මාර්ගය සංකීර්ණ වන අතර සානුකම්පිත හා පුළුල් ප්‍රවේශයක් අවශ්‍ය වේ. අප සියල්ලන්ම යම් ආකාරයකින් තුවාල ලබා ඇති අතර එකිනෙකා සඳහා සංවේදී සාක්ෂිකරුවන් වීමට උත්සාහ කළ යුතුය. අවබෝධය වර්ධනය කිරීම, සහයෝගය ලබා දීම සහ ධනාත්මක වර්ධනය දිරිමත් කිරීම මගින්, පුද්ගලයන්ට සහ ප්‍රජාවන්ට ඔවුන්ගේ කම්පන සහගත අත්දැකීම්වලින් ගොඩ ඒමට සහ ශක්තිමත්ව මතුවීමට උපකාර කළ හැකිය.
ක්ෂතිය සහ සුවපත් කිරීමේ මෙම බහු-මාන අංශ ආමන්ත්‍රණය කිරීමෙන්, ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව පෝෂණය කිරීමට සමාජවලට හැකි අතර බලපෑමට ලක් වූ පුද්ගලයින් සහ ප්‍රජාවන් යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට පහසුකම් සැලසිය හැකිය. ව්‍යසනයෙන් පසු වඩාත් ශක්තිමත්, වඩාත් ඒකාබද්ධ සමාජ දේහයන් නිර්මාණය කිරීමට ද හැකිය.
යුක්තිය සහ වගවීම සඳහා ජනතා එකමුතුව (PUJA) මගින් 2024 ජූලි 18 වන දින මාතරදී පවත්වන ලද දැනුවත් කිරීමේ සම්මන්ත්‍රණයකදී සිදු කරන ඉදිරිපත් කිරීමක් මත පදනම්ව සම්පාදනය කරන ලදි.
